پروژه بررسی مفهوم و مبانی تئوریک خسارت معنوی. doc

نوع فایل: word

قابل ویرایش 317 صفحه

مقدمه:

از نظر اسلام ، انسان ، برترین موجود عالم است که خداوند از روح خود در او دمیده و فرشتگان را امر کرد تا بر او سجده کنند و او را به عنوان خلیفه‌ی خود در زمین برگزید اگر چنانچه آدمی حرمت خود را حفظ کند و حرکت تکاملی را به درستی طی کند به جایی می‌رسد که از ملائک هم بالاتر می‌رود و به موقعیتی می‌رسد که در خیال نمی‌گنجد .

« رسدآدمی به جایی که به جز خدا نبیند                        بنگر که تا چه حد است مقام آدمیت »

انسان با چنین موقعیت و جایگاه ممتازی هم سلامت و تمامیت جسمانی و اموال و متعلقات او مورد تأکید است و باید از هر گونه تعرض مصون بماند و هم حفظ حرمت و شخصیت او از جنبه‌های گوناگون در اسلام مورد احترام بوده و بر صیانت آن تاکید شده است ، و بر خسارت‌های وارده بر آن عنایت بیشتری دارد . زیرا پیامبر عظیم الشأن اسلام هدف از بعثت خود را کامل نمودن فضایل اخلاقی عنوان می‌کند که یکی از وجوه فضایل اخلاقی رعایت حقوق معنوی افراد است .

پس خسارت منحصر به ضرر مادی نبوده ،‌بلکه خسارت معنوی ناشی از جرم ، به مهمترین بعد از ابعاد وجود شخصیت انسان که همان بعد معنوی و روحانی باشد ایراد لطمه نموده و آن را متضرّر می‌نماید که غالباً زیان‌های مادی قابل جبران و طریق جبران آن نیز مشخص است و در بسیاری موارد اعاده وضع به حالت سابق آن به نحو کامل وجود دارد ، اما به دلیل دشواری اندازه‌گیری زیان معنوی و تقویم آن به پول و گاهی عدم امکان این اندازه‌گیری و سنجش آن با پول ، و یا مرسوم نبودن چنین ارزیابی در نظام‌های مختلف حقوقی ، در خصوص امکان جبران آن ،‌وحدت نظر وجود ندارد ، اگر چه در اکثر کشورها ، این نوع خسارت ، نیز مشمول قاعده‌ی جبران خسارت دانسته شده است . و از این حیث تفاوتی با خسارت‌های مالی ندارد . ولی در برخی کشورها به طور صریح غیر قابل جبران اعلام گردیده ، یا حداقل در امکان جبران آن تردید شده است . در نظام حقوقی ما نیز ، نسبت به امکان جبران این گونه خسارتها و حدود و ثغور آن ابهام جدی وجود دارد و درپاره‌ای از اظهار نظرها که از سوی مراجع قانونی چون شورای نگهبان و شورای عالی قضایی سابق مبنی بر عدم امکان جبران این خسارت به طریق مادی و مغایرت آن با موازین شرعی شده است ، این تردید را بوجود آورده که امکان مطالبه‌ی خسارت معنوی وجود ندارد . هر چند شریعت مقدس اسلام براساس اصول و قواعد کلی از جمله قاعده‌ی « لاضرر و لاضرار فی الاسلام » و قاعده نفی عسر و حرج ، ایراد هر گونه ضرر وخسارت را به اشخاص چه ضررهای مادی و چه ضررهای معنوی به طور کلی ممنوع نموده است . بر همین اساس چگونه ممکن است به جبران خسارتهای مادی تاکید داشته باشد ، اما توجهی به خسارت معنوی و لزوم جبران آن نداشته باشد ؟

در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران ، از جمله در اصول 39 و 40 ایراد هر گونه ضرر و خسارت ممنوع شده و طبق اصل 22 و 23 32 ق 10 . از لطمه به حقوق معنوی انسانها منع شده است و اگر خسارتی به حیثیت و شرافت و سرمایه معنوی کسی وارد آید طبق اصل 171 ق . ا . باید جبران شود و در قوانین عادی نیز تلویحاًو یا با الصراحه اشاراتی راجع به خسارت معنوی شده است که این امر نشانگر توجه شایان قانونگذار ما به موضوع خسارت معنوی می‌باشد . به هر صورت حقیر سعی بر آن دارم که با بررسی در محدوده‌ی قوانین و مقررات لازم الاجراء فعلی ، بالاخص قانون اساسی و قانون مسئولیت مدنی و آیین دادرسی کیفری و مجازات اسلامی و منابع معتبر فقهی به بحث و تجزیه و تحلیل پیرامون خسارت معنوی ناشی از جرم به ویژه در آثار حقوقی وکیفری آن بپردازم ، تا انشاء الله با تبیین وجاهت و مشروعیت این موضوع ، توجه و رسیدگی وجبران خسارت معنوی ناشی از جرم ، مورد عمل مراجع محترم قضایی و مورد توجه و تاکید اساتید گرامی واقعی گردد، باشد تا زمینه‌ی دستیابی بیشتر به نظم واقعی و استقرار عدالت و ایجاد محیط مساعد جهت ارتقاء فضائل اخلاقی ، تامین آزادیهای سیاسی و اجتماعی ،ایجاد امنیت و آسایش همگانی و سایر اهداف مندرج در قانون اساسی فراهم آید ، و با وضع قوانین متقن و محکم ، و مرتفع نمودن نواقص موجود در این زمینه ، مراجع محترم قضایی و امنیتی ، همانگونه که اموال مردم را از تعدیات و تجاوزات محفوظ می‌دارند ، با اتکا به چنین قوانین مستحکم ، حیثیت و اعتبار و احساسات اشخاص حقیقی را نیز که از اهمیت و اولویت بیشتری برخوردار است از تعرضات و تعدیات محفوظ و مصون دارند و ضمانت‌های اجرایی برای این قوانین الزام آور وجود داشته باشد تا متجاوزین را از فکر تجاوز و تعدی به افراد باز دارد و خسارهای وارده به زیان دیدگان را مرتفع نماید .

حقیقت امر آن است که برخلاف خسارت‌های مادی ، مصادیق دیگر خسارت تحت عنوان « خسارت معنوی » به جهت آن که کثرت بروز این نوع خسارت‌ها واهمیت آن در جامعه‌ی امروز به گونه‌ای است که در خیلی از موارد خسارات وارده بر روح و روان و شخصیت و احساسات و عواطف فرد سنگین‌تر از خسارت جسمی و مالی بوده و قابل مقایسه با آن نیست و از سوی دیگر غفلت و بی‌توجهی نسبت به این گونه خسارات در نظام حقوقی مبتنی بر اسلام ، باروح و قوانین اسلامی مغایرت دارد و آن را غیر عادلانه و غیرکارآمد جلوه می‌دهد و موجب تضییع حقوق اشخاص می‌شود ، لذا پرداختن به این موضوع و دست‌یابی به راه‌کارهای آن از اهمیت خاصی برخوردار است . بنابراین با وسع اندک علمی خود تنگناهای نظری و عملی ، خسارت معنوی ناشی از جرم را مورد بحث و فحص قرار داده ، تا پاسخ قانع کننده‌ای در مسایل مورد نظر خود بیابم . لذا در این پایان نامه سعی بر آن است تا به پرسش‌های ذیل پاسخ داده شود .

1-         آیا خسارات معنوی قابل جبران هستند یا خیر و در صورت قابل جبران بودن به چه ترتیبی باید آن را جبران نمود ؟

2-         اصولاً چگونه می‌توان سرمایه‌های معنوی از بین رفته را با معیارهای مادی مورد ارزشیابی قرار داد ؟

3-         شیوه‌ها و ملاک‌های جبران خسارت معنوی چیست ؟

4-         آیا در نظام حقوقی اسلام روشهایی برای جبران خسارت معنوی پیش بینی شده است ؟

5-         خسارت معنوی ناشی از فوت توسط چه اشخاصی قابل مطالبه است ؟ و آیا این نوع خسارت‌ها قابل انتقال و ورّاث هست یا خیر ؟

6-         موضع مقننین ایران و فرانسه و عملکرد آنان در خصوص این موضوع به چه نحو است ؟

7-         آیا در حقوق کشورهای دیگر منجمله کشور فرانسه جبران مالی خسارت معنوی مورد پذیرش است یا نه ؟

دراین نوشتار سعی شده است با تتبع در منابع فقهی و منابع حقوقی ایران و فرانسه و بکارگیری روش تحقیق کتابخانه‌ای و گردآوری منابع و اطلاعات وتحلیل و نقد وارزیابی آنها فرضیه‌های زیر اثبات شود :

 1- همانگونه که ضررهای مادی صرف باید با وسایل مادی از جمله پول جبران گردند ، ضررهای صرف معنوی نیز در درجه‌ی اول ، باید با وسایل صرف معنوی مثل اعاده حیثیت و عذرخواهی در مجامع یا جرائد جبران گردند .

2- اگر خسارت معنوی با توسل به روشهای غیر مادی قابل جبران نباشد ضمن اقدامات غیر مادی (مثل اعاده حیثیت و ...) اقدامات جبران کننده‌ی مادی نیز باید به عمل آید .

3- شناسایی حقوق و سرمایه‌های معنوی و حمایت از آن ریشه در مفاهیم اخلاقی و قواعد حقوق اسلامی دارد .

4- حقوق کشورهای دیگر ، جبران مالی خسارت معنوی را مورد پذیرش قرار داده‌اند .

اهداف این تحقیق ، ارائه بحث تحلیلی و عمیق از خسارت معنوی و تبیین نقاط مبهم و خطاهای قانونی در حقوق ایران و بررسی این موضوع به خصوص با نگاه نو به مسائل دینی و مطالعه‌ی تطبیقی بحث در نظام حقوقی کشورهای ایران و فرانسه و یافتن راه حل مناسب و ارائه در موارد ابهام و اجمال بوده است .

این نوشتار در دو بخش نگارش یافته که بخش اول آن به کلیات اختصاص یافته است و مطالب این بخش در دو فصل تحت عناوین 1- مفهوم ومبانی تئوریک خسارت معنوی 2- مسئولیت ناشی ازخسارت معنوی در حقوق اسلام و اندیشه‌های حقوق فرانسه ارائه گردیده است .

بخش دوم نیز به جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه ایران و فرانسه و مصادیق و روش‌های جبران آن اختصاص یافته است که در دو فصل مستقل مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و در فصل سوم آن مطالعه‌ی تطبیقی و مصادیق خاص خسارت معنوی و در فصل چهارم روش‌های جبران خسارت معنوی و افراد ذی حق مطالبه خسارات معنوی بحث شده است .

فهرست مطالب:

مقدمه

بخش اول : کلیات

فصل اول : مفهوم و مبانی تئوریک خسارت معنوی

مبحث اول : معانی و ملاک‌ها و ریشه‌های تاریخی مفهوم خسارت معنوی

1-1-1-  معنی لغوی خسارت

1-1-2-  معنی اصطلاحی خسارت

1-1-3-  انواع تقسیمات خسارت و معیار آن

الف – خسارت ناشی از نقض قرارداد   

ب- خسارت ناشی از تقصیر غیر قراردادی یا عمل نامشروع            

ج- خسارت ناشی ازارتکاب جرم         

1-1-4-  ملاک تشخیص خسارت مادی از معنوی

1-1-5-  تعریف خسارت معنوی

1-1-6-  تقسیمات خسارت معنوی

1-1-7-  پیشینه‌ تاریخی مفهوم خسارت معنوی در اسلام و قوانین کهن

1-1-8-  پیشینه تاریخی خسارت معنوی در حقوق ایران

1-1-9-  نگاهی تاریخی به خسارت معنوی در فرانسه

مبحث دوم : ارکان مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی و شرایط مطالبه آن   

1-2-1- وجود ضرر           

1-2-2- ارتکاب فعل زیانبار نامشروع  

1-2-3- رابطه سببیت بین فعل زیانبار نامشروع و خسارت موجود     

1-2-4- دفاع مشروع          

1-2-5- اجرای حکم قانون یا مقام صلاحیت‌دار    

1-2-6- اجبار      

1-2-7- اضطرار

1-2-8- اجرای حق            

1-2-9- شرایط ضرر قابل جبران در خسارت معنوی        

الف –خسارت باید قطعی و مسلم باشد   

ب- خسارت باید مستقیم باشد  

ج - خسارت باید جبران نشده باشد       

د- خسارت باید قابل پیش‌بینی باشد       

مبحث سوم : مبانی مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی  

1-3-1- نظریه تقصیر         

1-3-2- ایرادها به نظریه‌ی تقصیر      

1-3-3- نظریه خطر           

1-3-4- ایرادها به نظریه خطر          

1-3-5- نظریه تضمین حق   

1-3-6- نظریه مختلط         

1-3-7- مبانی مسئولیت مدنی ناشی از ایراد خسارت معنوی درحقوق موضوعه  

ایران و فرانسه      

1-3-8- فقه و حقوق اسلامی و نظریه تقصیر و نظریه خطر

فصل دوم : مسئولیت ناشی از خسارت معنوی در حقوق اسلام و اندیشه‌های دکترین‌های     

حقوقی فرانسه       

مبحث اول : خسارت معنوی در حقوق اسلام       

2-1-1- مستندات و مدارک قاعده لاضرر           

2-1-2- انطباق عنوان ضرر با خسارت معنوی   

2-1-3- انطباق عنوان ضرار با خسارت معنوی   

2-1-4- شمول لفظی قاعده لاضرر بر اثبات جواز مطالبه‌ی خسارت معنوی      

2-1-5- قاعده نفی عسر و حرج و جبران خسارت معنوی    

2-1-6- انطباق عنوان حرج بر خسارت معنوی   

2-1-7- قاعده اتلاف و تسبیب            

2-1-8- وجوه افتراق و اشتراک ، اتلاف و مباشرت و تسبیب            

2-1-9- قاعده غرور          

2-1-10- بنای عقلا و جبران خسارت معنوی      

مبحث دوم : مفهوم و ماهیت دیه و جبران خسارت معنوی    

2-2-1-معنای دیه در لغت واصطلاح فقه و حقوق

2-2-2- پیشینه‌ی تاریخی دیه

2-2-3- ماهیت دیه و جبران خسارت معنوی       

2-2-4- مطالبه‌ی خسارت‌های معنوی زاید بر دیه

مبحث سوم : تعزیر و جبران خسارت معنوی       

2-3-1- معنای تعزیر در لغت و اصطلاح فقه      

2-3-2- مفهوم و ماهیت تعزیر و جبران خسارت معنوی     

2-3-3- تعزیر مالی کیفر خصوصی یا جبران خسارت معنوی           

2-3-4- تعزیر مالی دردهای جسمانی ناشی از جنایت بر جسم ، لطمه به عرض و           

خسارت ناشی از سب          

مبحث چهارم : قصاص ، حد قذف و امکان جبران مالی خسارت معنوی            

2-4-1- معنای قصاص در لغت و اصطلاح فقه    

2-4-2- مفهوم و ماهیت قصاص و امکان جبران مالی خسارت معنوی

2-4-3- معنای قذف در لغت و اصطلاح فقه       

2-4-4- ماهیت حد قذف و احکام قذف   

2-4-5- امکان تبدیل حد قذف به جبران مالی خسارت معنوی

2-4-6- ایلاء و خسارت معنوی          

مبحث پنجم : دیدگاه فقهای اسلام در جبران مالی خسارت معنوی        

2-5-1- نظریه‌ی عدم جواز جبران مالی خسارت معنوی     

2-5-2- نظریه مالی           

2-5-3- نظریه امکان جبران خسارت مالی         

مبحث ششم : خسارت معنوی دراندیشه‌های حقوق فرانسه    

2-6-1- اصول نظریه‌ی امکان جبران مالی خسارت معنوی  

2-6-2- اصول نظریه‌ی امکان جبران خسارت معنوی        

بخش دوم : جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه ایران و فرانسه و مصادیق و روش‌های جبران آن        

 فصل سوم : مطالعه‌ی تطبیقی و مصادیق خاص خسارت معنوی        

مبحث اول : جایگاه خسارت معنوی در قوانین موضوعه     

 3-1-1- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون اساسی      

3-1-2- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در مسئولیت مدنی     

3-1-3- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در حقوق مدنی        

3-1-4- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون آیین دادرسی کیفری   

3-1-5- خسارت معنوی در آئین دادرسی مدنی    

3-1-6- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در حقوق اداری       

3-1-7- مسئولیت ناشی از ایراد خسارت معنوی در قانون مجازات اسلامی       

3-1-8- موضع قوانین مطبوعات نسبت به ایراد خسارت معنوی        

مبحث دوم : مصادیق خاص خسارت معنوی در مطبوعات   

3-2-1- توهین به اشخاص و افترا به وسیله مطبوعات        

3-2-2- توهین به مقدسات در مطبوعات            

3-2-3- توهین به مقامات رسمی در مطبوعات    

3-2-4- خسارت معنوی در رسانه‌ها    

3-2-5- سوء استفاده از عنوان صاحب پروانه و نام و علامت روزنامه دیگر     

مبحث سوم : مصادیقی از افعال زیانبار خسارت معنوی      

3-3-1- تجاوز به حق معنوی پدید آورنده           

3-3-2- تجاوز به حق مخترع            

3-3-3- سوء‌استفاده از اسم تجارتی      

3-3-4- سوء استفاده از طرح و مدل‌های صنعتی

3-3-5- رقابت نامشروع یا رقابت مکارانه         

3-3-6- خسارت تأخیر تأدیه  

3-3-7- بازداشت قانونی      

3-3-8- لطمه به عواطف و احساسات   

3-3-9- غصب نام خانوادگی

3-3- 10- سلب آزادی        

3-3-11- به هم زدن وصلت

 مبحث چهارم: ایراد خسارت معنوی به جمع نامحصور      

3-4-1- ایراد خسارت معنوی به سندیکاها          

3-4-2-ایراد خسارت معنوی به انجمن‌ها           

مبحث پنجم : کودکان و خسارت معنوی

3-5-1- مسئولیت کودکان در فقه و حقوق اسلامی

3-5-2- جبران ضرر و خسارت به عهده ی کیست           

الف ) تقصیر سرپرست        

ب) عدم تقصیر سرپرست     

 فصل چهارم : روش‌های جبران خسارت معنوی و افراد مستحق مطالبه‌ی آن     

مبحث اول : راههای جبران انواع خسارت معنوی

4-1-1- نگاه کلی به روش‌های جبران خسارت معنوی        

4-1-2- انواع جبران خسارت معنوی   

4-1-3- اعاده وضعیت سابق یا روش عینی        

4-1-4- پرداخت غرامت یا جبران خسارت معنوی از راه دادن معادل  

4-1-5- جبران خسارت به روش نمادین و اسمی  

4-1-6- پرداخت غرامت کیفری و تنبیهی          

مبحث دوم :نحوه‌ی ارزیابی و تعیین میزان انواع خسارت معنوی        

4-2-1- نحوه‌ی ارزیابی خسارت معنوی و تفاوت تألم پذیری افراد      

4-2-2- روش تعیین مبلغ جبران خسارت           

4-2-3- ملاک زمان ارزیابی  

4-2-4- ملاک ارزیابی خسارت در فرض تعدد اسباب         

4-2-5- ارزیابی و تقویم خسارت معنوی ناشی از آسیب‌های جسمی    

4-2-6- روش‌های جبران خسارت معنوی در لطمه‌های روحی          

مبحث سوم : مطالبه‌ی خسارت معنوی   

4-3-1- افراد مستحق مطالبه‌ی خسارت معنوی    

4-3-2- مطالبه خسارت معنوی وارده به متوفی از ناحیه‌ی وراث وبازماندگان زیان دیده    

4-3-3- مطالبه‌ی خسارت معنوی وارده قبل ازفوت متوفی   

4-3-4- نظریه‌ی عدم امکان انتقال حق مطالبه‌ی خسارت معنوی به ورثه          

4-3-5- نظریه‌ی انتقال حق مطالبه‌ی ورثه درصورت مطالبه زیان دیده قبل از فوت         

4-3-6- نظریه‌ی امکان انتقال حق مطالبه به ورثه

4-3-7- دعوای مطالبه‌ی خسارت معنوی ناشی از فوت مجنی علیه ازناحیه وراث            

4-3-8- مطالبه‌ی خسارت معنوی ناشی از جرح منجر به فوت مجنی علیه ازناحیه وراث به عنوان قائم مقام او  

4-3-9- قوانین و رویه‌های قضایی در زمینه‌ی مطالبه جبران خسارت شخصی   

مبحث چهارم : اسباب رفع یا کاهش مسئولیت مدنی در خسارت معنوی

4-4-1- اسباب معافیت        

4-4-2- قوه قاهره یا حوادث پیش‌بینی نشده         

4-4-3- تقصیر زیان دیده     

4-4-4- رضایت زیان دیده   

نتیجه‌گیری و پیشنهاد           

5-1- نتیجه‌گیری   

5-2- پیشنهادات    

1- فهرست منابع   

الف - کتب فارسی  

ب - پایان نامه‌های فارسی     

ج - قوانین           

د - نشریات فارسی

2 - کتب عربی     

3 - منابع لاتین     

الف - کتب فرانسه  

منابع و مأخذ:

قرآن کریم

نهج البلاغه

1- فارسی

الف )‌ کتب :

آخوندی، محمود،آئین دادرسیکیفری، تهران ، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی ، 1368. آشوری،‌محمد ، آیین دادرسی کیفری ، تهران ،‌سمت ، چاپ دوم 1376 . آشوری ،‌محمد ، عدالت کیفری ( مجموعه مقالات ) تهران ، کتابخانه گنج دانش ، چاپ اول ، 1376 . آیتی ، حمید،‌حقوق آفرینشهای فکری، نشرحقوقدان ، 1375. ابوالحمد ،‌عبدالحمید ،‌تحولات حقوق خصوصی زیر نظر ناصر کاتوزیان ، مقاله‌ی مسئولیت مدنی دولت، ‌تهران ، دانشگاه تهران ، 1349. ابوالحمد ، عبدالحمید ،‌حقوق اداری ایران ، تهران ، نشر توس ، 1379 . امامی ، حسن ،‌حقوق مدنی ،‌تهران ، کتابفروشی اسلامیه ، چاپ سوم ، 1366. امامی ، اسداله ، حقوق خانواده ،‌جلد 1 انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ پنجم ، سال 1375 . امامی ، نور الدین ،‌حق مخترع ،‌مجموعه حقوق تطبیقی شماره 6 ، چاپ دانشگاه تهران ، 1350 . پروین ،فرهاد ، خسارت معنوی در حقوق ایران ، تهران ، ققنوس 1379 . جعفری تبار ، مسئولیت مدنی سازندگان و فروشندگان کالا ، نشر دادگستر ، چاپ اول ، 1375 . جعفری لنگرودی، محمدجعفر ، دانشنامه حقوقی ، تهران ، امیرکبیر ، 1376 . جعفری لنگرودی ،محمد جعفر ، دایره المعارف حقوق مدنی و تجارت ، تهران ، بنیاد راستاد ، 1357 . جعفری لنگرودی، محمدجعفر،مبسوط در ترمینولوژیحقوقی، تهران ، گنج دانش ، 1378. جعفری ، محمدتقی ، مسائل فقهی ، جلد اول ، موسسه نشر کرامت ، 1377. جلیلوند ،‌یحیی ، مسئولیت مدتی قضات ودولت در حقوق ایران و فرانسه و آمریکا و انگلیس ، چاپ اول ، موسسه نشر یلدا ، 1373. حسینینژاد ،حسنقلی،مسئولیت مدنی ،تهران ،1370. دورانت ، ویل ، تاریخ تمدن ، تهران ، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی ، 1365 دهخدا ، علی اکبر ، لغت نامه ،‌تهران ، دانشگاه تهران ، دانشکده ادبیات و علوم انسانی، 1377 ستوده تهرانی ،‌حسن ،حقوق تجارت ، تهران ، نشر دادگستر ، 1374 . سلطانی نژاد ، هدایت الله ، مسئولیت مدنی (‌خسارت معنوی ) ] بی‌جا [ ، نور الثقلین ، 1380 . شامبیاتی ، حقوق کیفری اختصاصی ، ج 3 ، انتشارات ژوبین ، چاپ اول ، تهران، 1376 . صادقی نشاط ، امیر ، حمایت از حقوق پدید آورندگان نرم افزارهای کامپیوتری، تهران ،سازمان برنامه و بودجه ، 1376 . صانعی ، پرویز ،حقوق جزای عمومی ،‌تهران ، گنج دانش ، چاپ چهارم ، 1371 . صفایی ، حسین ، حقوق بین‌الملل وداوریهای بین‌المللی ، تهران ،‌نشر میزان ، 1375 . صفایی ، حسین ،‌مفاهیم و ضوابط جدید در حقوق مدنی ، تهران ، مرکز تحقیقات ، 1355. صفایی ، حسین ، مقالاتی درباره‌ی حقوق مدنی و تطبیقی ، تهران ، نشر میزان ، 1375 . صفایی ، حسین ، قاسم زاده ، حقوق مدنی (‌اشخاص محجورین ) ،تهران ، سمت ، 1376 . علی آبادی ، عبدالحسین ، موازین قضایی هیأت عمومی دیوان عالی کشور ، جلد دوم، ‌تهران ،حسینیه ارشاد ، 1363 . غمامی ، مجید ، مسئولیت مدنی نسبت به اعمال کارکنان خود ، تهران ،نشر دادگستر ، 1367 . فتحعلی پور ، عطاله ، مسئولیتجزایی و مدنی ناشی از تصادفات رانندگی ، تهران، 1376. فیوضی ، رضا ، حقوق بین‌الملل ( مسئولیت بین‌المللی و نظریه‌ی حمایت سیاسی اتباع ) ، تهران ،‌جلد دوم ، دانشگاه تهران 1379. قاسم زاده ، مرتضی ، مبانی مسئولیت مدنی ،‌تهران ، دادگستر،1378. قائم مقامی فراهانی ، عبدالحمید ، حقوق بین‌الملل « رویه‌ قضایی تهران » ، پاژنگ، 1377. قربانی، زین العابدین ، اسلام وحقوق بشر ،‌کتابخانه صدر ، تهران ،] بی تا [ کاتوزیان ، ناصر ، حقوق مدنی ( الزامهای خارج از قرارداد ، ضمان قهری )، دانشگاه تهران ، 1371. کاتوزیان ، ناصر ، حقوق مدنی( قواعد عمومی قراردادها)، تهران ،شرکت انتشار یاهمکاری شرکت بهمن برنا ، 1376 . کاتوزیان، ناصر ، حقوق مدنی(مسئولیت مدنی و ضمان قهری )،‌تهران ،دانشگاه تهران ، 1370. کاتوزیان، ناصر ، فلسفه‌ی حقوق، انتشارات بهنشر ،‌ج1 ،چاپ پنجم، 1365. کامیار، محمدرضا ، گزیده آراءدادگاه‌های حقوقی ، نشر حقوقدان ،چاپ اول ، 1377. گلپایگانی ، محمد رضا ، مجمع المسائل ، قم ،دارالقرآن الکریم ] بی‌تا [ گلدوزیان ،‌ایرج ، حقوق جزای عمومی ایران ،جلد اول ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1369. محقق داماد ، مصطفی ، قواعد فقه ( بخش مدنی ) تهران ،نشر علوم اسلامی ، 1363. محقق داماد ، مصطفی ، قواعد فقه ( بخش مدنی 2 ) ، تهران ، سمت ، 1373. محمدی ، ابوالحسن ، مبانی استنباط حقوق اسلامی ، ناشر ، انتشارات دانشگاه تهران ، چاپ ، 1373 . مرعشی ، محمدحسن ، دیدگاههای نو درحقوق کیفری اسلام ، تهران ، نشر میزان ، 1373. معتمد نژاد ، کاظم ،‌حقوق مطبوعات ، بررسی تطبیقی مبانی حقوق آزادی مطبوعات و مقررات تاسیس وانتشار آنها ، تهران ، مرکز مطالعات و تحقیقات رسانه‌ها ، 1379 . معین، محمد ، فرهنگ فارسی ،تهران،‌ امیرکبیر ، جلد 6 ، 1375. منتظری ،‌حسینعلی ،‌رساله‌ی استفتائات ، قم ، ] بی‌نا[ ، 1371. موسوی ، بجنوردی ، محمد ، قواعد فقهیه ، تهران ،‌پژوهشکده امام خمینی و انقلاب اسلامی ،‌موسسه چاپ ونشر مروج ، چاپ سوم ، 1379 . میشل لورراسا ، مسئولیت مدنی ،‌ترجمه محمد اشتری ، تهران ، نشر حقوق‌دان ، 1375 میرخانی ، سید احمد ، «آیات الاحکام »،جلد سوم و پنجم ، ] بی جا [ ، 1366. میر سعیدی ،‌منصور ماهیت حقوق دیات ، تهران، نشر میزان ، چاپ اول ، 1373. مهرپور، حسین ،‌دیدگاههای جدید در مسائل حقوقی ، انتشارات موسسه اطلاعات، چاپ اول ، 1372 ش . مهرپور ، حسین ، مجموعه نظریات شورای نگهبان ،‌جلد دوم ، انتشارات موسسه کیهان ، چاپ اول ، 1371.